Salitasyon:
Mesyedam
lasosyete, n’ap kontinye seri
Choses et Gens Entendus, C’est à dire
Moun ke’m
wè e bagay mwen tande.
Jodi a se Mèt Zabèlbòk Bèrachat.
(The story begins here:)
Lè manman’l mennen’l nan ti chanmòt dèyè lise a, li t’ap
prale gen twa mwa.
Manman an t’ap pral chache lavi pi lwen. Li mennen’l al remèt marenn li. Se pi gwo kado li te ka bay madanm sa a,
paske li pa’t gen pitit. Men, ti gason
an te rechinya. Li te yon jan
petevi. Li t’ap bay yon ti kriye yenyen
…tout tan. Vwazinaj di, “Se gaz, ba’l ti
te majolèn, pote’l sou zepòl!”.
Men, marenn nan yon jan gen yon ti tèt chaje, paske li wè
kriye yenyen an tankou yon ti lapli yenyen…
ap kontinye.
Yon jou gwo midi, gen yon madanm ki te rete pi ba yo, …yon fanm nan
Nò. Li parèt sou yo, avèk mouchwa tout
koulè nan bra li, mouchwa tout koulè mare tèt li. L’ap chante, li di li se chwal Frè Tijan. Tout moun yo di “ fanm nan gen yon zanj!”.
Li mande yon boutèy diven wouj …pou’l fè on tretman pou ti
gason an. Yo ba’l sa imedyatman. Li benyen ti gason an. L’antre nan lakou a, li pran enpe fèy… ti
Ponm Malkadi. Li prezante ti gason an
kat (4) fasad . Li di, li chanje non de
batèm li, li rele’l Zabèlbòk Bèrachat. E se malè’l si’l chanje non sa jous l’antre nan latonm. Lè’l fini, li di se yon Makanda ki t'ap miyonen’l
pou’l manje’l. Kounye a, li remèt li pou
tout sa’k ta vle fè yon radiyès avèk li, pou l koke nan gòj yo.
Reyèlman, kriye yenyen an fini.
E marenn nan ap gade’l ap grandi jous li lè pou’l voye’l nan yon ti
lekòl kay Madmwazèl Ursule, pa twò lwen yo.
Men, depi l piti, l’ap bay traka. Nan ti lekòl la, l’ap chire silabè, l’ape
goumen ak lòt timoun, l’ap kraze adwaz.
Marenn nan vin konprann ke beny nan te yon ti jan twò fò pou
li. Se dòz la… fanm nan te ba li a ki
lakòz tout koze sa yo.
Lè l’ale lekòl lise
tou, se menm bagay. Li vole sou ban, fopwen nan men li l’ap kase batay.
Tanzantan y’ap voye rele marenn nan pou vin met milye.
Yon jou direktè Lise a rele li pou rale zòrèy li… Li vole nan kòlèt mouche a. Yo di li, “Rete lakay ou. Pa tounen ankò isit!”
Marenn nan di, “Pito sa pase malgre sa.” Li pa bezwen li byenelve. Li pa bezwen li konn li byen, epi pou l’al
rekonèt li anba tè. Kite li ak afè l,
jan l ye a. Li pran yon moun pou ba l
leson: direktè Sovè. Li ta twoke kòn ak
mèt la wi. Men, se sou je marenn nan li
ye. Li oblije mete yon ti dlo nan diven
li.
Yo ba li leson jous pou li desann nan egzamen retorik.
Marenn nan kontan! Li wè l’ap desann nan egzamen.
Men, lè li rive, li bòde goumen ak yon siveyan. Yo fè yon jandam pran men li, mennen l
tounen. Jandam nan di marenn nan, “Lè w
gen de pongongon konsa, ou pa voye sa sou moun.
Ou mare l nan pye kabann ou.” Si
kout je te ka tchwe moun, jandam sa ta tonbe tou long. Marenn nan ba l yon bèl tchwipe tou.
Zabèlbòk la nan men
li, dwèt li se pa li, li pa ka koupe l jete.
Men marenn nan te genyen yon misye
pèsonaj. Yon zanmi ki te konn vin wè l
twa (3) fwa pa semèn. E twouve mesye sa
a se te frè direktè L’école de Droit. Li
chita, li pale pwoblèm Zabèlbòk la… yon bagay difisil… Zabèlbòk pa gen papye, men yo ranje sa, yo fè
yon kont mal taye. Se pa premye glas ki
kase nan gouvènman.
Zabèlbòk pase pa lakou, li pase pa jaden; men, l'antre L’école de Droit.
Marenn li te toujou di li, “ Lemonn pa bezwen konnen sa ou
fè pou reyisi. Li pa bezwen konnen tou
poukisa ou pa reyisi. Men se laviktwa li
konnen. Degaje w pou w pote bon
nouvèl.” Koze sa a te antre fon nan
toulede zòrèy Zabèlbòk. Nan L’Ecole de
Droit a, li mete l yon jan pou li sèvi.
Li louvri je li. Li degaje
li. Li pase nan pil, men li resi sòti ak
diplòm avoka a.
Marenn nan kontan!
Li gen yon grenn avoka nan men li. Tèlman li kontan, li debarase ti pyès devan
an nan chanmòt la pou mèt la fè kabinè avoka l.
Lè w parèt devan pòt la, mèt Zabèlbòk te mèt pa la, ou wè ak
ki moun ou annafè. Ou voye je w andedan
an, ou wè yon tab ki gen de (2) pye k’ap tranble, yon lòt kap mete ajenou, lòt
la menm preske fin soti. Tab sa a chaje ak
papye tout koulè. Se la mèt la genyen
gwo ankriye lank vyolèt li pou l fè papye tenbre. Se la tou pou li resevwa yon ti sipe lè yo
pote’l pou li. Li te gen yon fi yo te rele Vyèj kap travay avèk li. Men li te toujou nan kont ak Vyèj paske mèt
Zabèlbok te renmen resevwa lajan men se pa yon bagay li te renmen met deyò. Pou ou pran yon goud nan men Zabelbòk, se pou
ou te ba li yon medsin lwil lavèy epi pou w mare yon bouldozè nan ren li pou
rale goud sa.
Lè’w gade ankò andedan an, ou wè nan bò pòt la, a goch lè w’ap
antre,… yon pil jounal… pèk mèl! Adwat,
yon chèz ki paka kanpe pou kont li, ki apiye nan miray la. Li genyen valiz mèt la chaje ak papye… yon tòj, ki kòmanse pike, kwoke nan mi
a. Se sèl bagay ki nan mi pyès la. Yon tòj marenn li t’achte pou li.
Mèt Zabèlbòk nan katye a, li achte bagay moun kredi. Li pran
biswit a manba, sigarèt kredi, chany netwaye soulye li, li pa peye.
Men yo te kase fèy kouvri sa tou. Paske yo te bezwen
li. Lè yo te nan eskandal piblik se li
k’al wete yo. Se pousa lè’l chita devan
galeri li, chapo’l voye dèyè tèt li, l’ap li jounal li, li wè yon fanm a
pase, bouch fanm nan tankou yon
ponya. Li move… Zabelbòk dwe li. Men, fò’l di mèt la bonjou,
Fanm: “Bonjou mèt!”
Mèt Zabèbòk: “Oh Comment tu vas voisine?
Ca va?”
Fanm: “Mè wi...”
Se konsa.
Mèt Zabèlbòk te gen yon ti
kostim kannèl… ki te sou li tout tan. Ou
gen enpresyon li te dòmi avèk li. Dèyè
idamant lan an se te betiz. Ou konn
tande soulye konn fè moun mal? Lè ou
gade kanson an sou Zabèlbòk, ou wè se yon bagay ki fè’l mal. Tèlman li jis
tankou wè kanson matlo ki lase pa dèyè.
Mèt Zabèlbòk nan yon aktivite… li toujou gen yon mouchwa nan kou li pou ranmase swè.
…L’ap ale vini. Zabèlbòk te okipe
malere oto frape. Donk, li toujou nan yon
vatevyen,... lopital, jij de pè, kay doktè, nan kabinè’l la. L’ape degaje li.
Premye jou m kontre ak mèt zabèlbòk, mwen menm, se kay
yon zanmi m. Depi m tande l pale, depi m
gade bagèt kepi li, mwen wè se yon nonm vif, entelijan, ki gen yon vitès sou li.
M wè se yon nonm, tou, k'ap voye chen sou chat, kòn sou zago, fatra sou
pousyè, k’ap bote dlo nan panye pèse, pou l bat a lavi a.
Lè sa a, m te rete dèyè do Dessalines, pa twò lwen Chemin
Des Dalles, nan yon pansyon fanmi. Anfas
kote m te ye a, te gen yon madanm ki te rete nan
yon kay valab avèk pitit fi li.
Se te yon bòn vwazin. Nou toujou fè ti koze. Pwoblèm madanm sa a, se te pwoblèm ti fi
a. Sèke, sa'k rive, li wè trantan ap rive sou
ti fi a nan dyèt, epi li poko wè kote yon nòs ap soti. Malgre tout Nevènn ti jezi
de bra chak vennsenk (25) di mwa, tout priyè ki voye fèt nan peyi etranje,
rekalsitran yo pako deside yo.
Alò lè l’ap koze avèk mwen,
li di, li ta renmen kite ti fi a nan men yon bon moun. Se manman li ye. Mwen di, “Enben lamè, twò prese pa fè jou
louvri. Gendelè yon moun mize se pou l
pot pi bon nouvèl. E sa'k sere pou ou,
non sèlman lavalas pa pote l ale, men li konn pran li epi li vin depoze l nan kwen
kay ou. Ou pa bezwen bat kò w; paske
mache chache pa dòmi san soupe, se vre, men li konn kontre ak de manje ki
gonfle l tou. Alò, se pou ou tann sa
k’ap vini an.
PAUSE……………………………..
De (2) twa (3) semèn apre. Li rele mwen epi l’ap di m, apa
de kay kote li rete a, li gen de (2) lòt ti kay, revni fanmi an. Men, gen yon lokatè k’ap ba l traka. Yo rekòmande’l yon mèt
avoka yo rele Mèt Zabèlbòk Bèrachat, si m konnen li? Mwen di l, enben si se misye sa a k’ap okipe afè
ou, afè w sanlè regle sou de (2) chèz.
Paske misye sa, li pa an chemise de nuit, se pa yon moun k’ap dòmi. L’ap pral konfonn vitès ak presipitasyon pou
l ba w sa fen tankou yon jilèt Chandra.
Reyèlman
kèk tan apre, li rele’m li di mwen, “vwazen, ou konnen se bon pawòl ou te di
mwen. Ou konnen ke… afè m sot nan
tribinal wi. Yo pral degèpi move lokatè
a.”
Mwen di l, “Ah! Ou wè vwazin!”
Li di’m, “Men, vwazen, ou konnen nou konn fè ti koze. Gen yon diplis
wi.” M di “Anhan, sa li ye?”
Li di m, “Enben, mèt avoka a, ou konnen li gen je sou Mina.”
Mina se ti fi l la.
M di l, “Vwazin, sa w di?”
Vwazin: “Se len nan lòt. Se
youn apre lòt. Tout bagay vin ansanm.”
M di’l, “Men, sere koze w pou l pa vante. Pa lonje dwèt ou sou joumou an pou l pa
koule. Gade wè kijan tout bagay ap
mache.”
Avan, mwen wè Zabèbòk la, k’ap vini lakay yo. Y’ap envite l
manje. Li pot papye bay yo siyen… yon antre sòti… avan twa (3) mwa m resevwa
envitasyon maryaj.
Mwen te
nan nòs…Gran klòch Sacre-Coeur… Ah yayay!
Zabèlbòk abiye tankou wa Meme.
Mina chaje ak fidonè… Ah bèl nòs!
Y’al fè lindemyèl.
Men, manman an te pale Zabèlbòk. Kòm li gen yon kay ki gen senk chanm a kouche, li ta renmen
pou l abite ak pitit li. Se yon bagay
Zabèlbòk t’ap chache anlè, li jwenn li atè.
Zabèlbòk, ou konnen s’on moun entelijan.
Li gade. Li wè moun yo la. Li wè kay la.
Li di l’ap pran desizyon li pou l siyen demisyon li ak lamizè.
Sa yo di Zabèlbòk la.
Li plonje dèyè Lycée. Marenn li
pa’t la ankò. L’al pran de (2) moso
bagay li te genyen. Epi li monte vin
rete dèyè do Lanperè. L’a pral yaya kò
li dèyè do Dessalines.
Mwen menm, m anfas la.
M’ap gade sa. M tankou yon nonm
ki achte yon kat pilouz pou yon match entènasyonal, sèlman, jwè yo poko
rive. L’ap tann jwè yo. Mwen menm, m’ap tann Zabèlbòk.
M anfas la. M’ap
gade. Mwen wè Zabèlbòk ap pronmennen nan
jaden, pase men nan ren madanm li, bouch yo ansanm, y’ap manje yon siwèl a de
(2). Sa pa ka bèl pase sa.
Men, m konnen kòmansman toujou bèl. M’ap swiv.
M wè lè Zabèlbòk fin manje le midi, yo mete yon kad anba yon gwo pye bwa
nan lakou a la, yon ti tab kot kad la, vè dlo li, ak pòch sigarèt li. Madanm li kanpe kot kad la avèk yon evantay
latanyen pou l pouse moustik. Zabèl an
robe de chambre wouj, bèl pijama, bèl pantouf.
Dwèt li foure nan yon liv doré sur tranche. Se li ki vin eritye bibliyotèk papa ti fi
a. L’ap li Les Opinions de Jerome
Coignard par Anatole France. Bagay ki
pou fè l dòmi pi vit.
Sa’k rive, Zabèl fini avèk afè de mayi moulen blan le maten pou lage yon piman bouk ladan li, mayi moulen a pwa le midi, labouyi farin mayi
leswa. Manje sa yo, lè ou fin manje yo,
se pou ou al nan travay. Zabèlbòk vin
antre nan Homard Termidor, Timbale de Poissons, Quiche Lorraine. Se manje moun a soulye. Lè ou fin manje bagay sa yo, ou gen yon danballah kò likid ki antre sou ou e ki mande
fè syès.
Alò, mwen la, m'ap gade.
Mwen wè si’m bezwen konnen lè nan apremidi, se lè Zabèlbòk ap leve nan
syès li.
Mwen tande bèlmè li k’ap di fi k’ap travay avèk yo a: “Lali,
men ou ta moulen krèm nan pou moun nan machè!
O! men grenadin nan la, sèl la,
sik la, lèt la, soptyè a devan ou. Se mechanste!
Piske ou fin ba l abitid. “
Zabèl leve. L’ap bwè
yon gran vè krèm ki gen yon boutèy kola ladan li
ak kiyè long. Li limen sigarèt li epi
l’ap souke kò li pou l al pran douch li.
Paske Zabèl fini avèk afè de benyen nan yon ganmèl ki kore a
kat (4) brik. Pou w’ap pran yon kwi voye dlo sou ou. Li fini ak koze sa.
Li pral pran douch li.
Madanm li enstale sou kabann nan, kalson, chemizèt, chemiz
nannan kokoye. Sa byen blan! Chosèt blanch li sou soulye blan li, mouchwa li
pafimen ak Jean Marie Farina. L’ap pral
rantre nan kostim dri linyon blan li.
Men ou gen enpresyon, se
nan yon pouli (pulley) yo lage’l sot nan plafon an pou l antre nan kostim
nan. Ou pa wè yon ti pli.
Lè l fini, li pran chapo kasav ruban noir. L’ap pral desann sou Champ de Mars, li pral
pran de l’air.
Lè l’ap pase nan baryè a pou li soti. Li tèlman bwòdè, li tèlman solanèl, ou wè se
yon kò mizik li manke pou akonpanye l.
Li desann, li pase pa Tifour, li rive Champ de Mars, li pase bò Fontèn
nan li desann bò Paramount, li remonte bò Kiosk la, l’al bò kote Pè Golard te
ye a, bò Tribune. L’ap pran de l’air.
Men sa ki te enterese Zabèlbòk vre sou Champs de Mars la, se
te de medam avèk posteryè redondan.
Zabèlbòk ap gade yo. Alò si l
jwenn youn vre, li pèdi nan kanpay li serye.
Li ba l yon ti psst, men yon psst moun de byen: Pssst! Se pou moun pa wè li. Alò gen de lè tou li pran pa l nan men yo tou.
Moun ki konn vire, yo di li:
“O O Ki moun mesye sa
ap rele psst la? Ala frekan! O O Alò gade l non! W’al foure bouch ou nan yon nich fomi. O O! tout an blan! Soulye blan… Ou pa ta di yon sigarèt. Genlè li konprann gen kèk piyay y’ap bay sou
Champs de Mars la, l’ap vin pran pa li.
Gade ale li non! Mwen chache w,
mwen pa wè w! O O! Sa cho pase leve danse. Ou tande bèf, ale wè kòn!”
Zabèlbòk mete tèt li fiks.
Si’l kontre yon moun li te konnen dèyè Lise, Ay! Li pa gade menm. Paske li divòse ak koze sa.
Si li rankontre youn nan medam yo ki reponn a lapèl, li kase
yon randevou.
Vè senkè edmi, Zabèlbòk reprann wout li. L’ap pase Tifour ankò. Tèt li sou kote. Chapo kasav la nan men li. Ilan Ilan ap souflete nan lari a.
L’ap monte pi wo sou yon Chevalier de nuit k'ap akonpanye l
monte. L’ap rive bò lakay li. Nan kafou lakay li atò, li pran yon lòt souflèt. Se yon bouyon k’ap fèt nan kwizin moun
yo.
Yon fanm provens k’ap boule.
Zabèlbòk rantre li wè yon veritab branle bas. Bèlmè li avèk Mina ap mete kouvè, nap bwode,
kouto, sèvyèt bwode, gran soupyè. Se ansyèn mezon. Yo vini.
Zabèlbòk atable li. Epi y’ap sèvi li yon bouyon sirik ki gen yon zo
janbon kòm nanm… ti malanga, bon donbrèy, bon ti bannann ladan l… yon vyann fil…
Zabèlbòk pran yon premye asyèt, li pran yon dezyèm, li kore
sa avèk yon konfiti gwayav, sòs la pwès… e yon pen rale.
Lè l fini li bwè yon dlo glase ak glas dyaman. Yo pouse sandriye kristal devan li, epi l’ap
voye de gran nwaj.
Pandanstan sa, gen yon ti fi nan lakou a k’ap kale
kann pou dijesyon mèt la.
Vè setè, li envite madanm li, Mina, pou al fè yon pronmnad
vesperal. Y'a pral pronmenen nan katye
a. …Bay Mina yon satisfaksyon tou. Pou moun ka wè li marye. Epi li sòti tèt toutouni. Li bay madanm li bra.
Si yon moun rankontre li, yo di l,
Moun: “Comment allez-vous cher maître?”
Mèt Zabèbòk: “L’ultime honneur, ma chère, vous saluer.
Yon ti gason di, “Bonswa mèt!”
Mèt Zabèbòk: “Après vous, si l’on reste seigneur et maître!”
Yon dàm pase. Li di,
“Bonswa!”
Mèt Zabèbòk: “Bien le bonsoir cher madame!”
Se konsa Zabèbòk salye moun.
Men, Zabèlbòk fin pwomennen li rantre.
Men, te gen yon pwoblèm tou
pou timoun ki nan kay la.
Ti fiyèl bèlmè a, ti nyès, ti neve…
Lè timoun sa yo la, Zabèlbòk la tou, timoun yo pa ka di yon
mo Kreyòl.
Se pou yo degaje yo chache kot Franse yo ye.
Se pou sa mwen anfas la, m’ap tande. Se premye fwa mwen tande timoun ap chante
zonbi mann mannan an Franse.
Fantôme de Blan Mannan
Tenez petit poulet o lala
Petit poulet sover ola la
Le poulet santi doux o lala
Lè yo rive sou ti pye lorye a atò, m tande,
Un pitit pied laurier ki est chargé de fleur
Un petit vent passe la tue.
Il brise toutes les fleurs.
A ma coliko abrico
Podyab timoun yo! Yo
pa ka di donbrèy nan pwa sa dous. Yo
oblije di,
Cervelle au beurre noir c’est bon!
Cervelle au beurre noir c’est bon!
Zabèlbòk ki mete timoun yo nan tout koze sa yo.
PAUSE………………………
Lè’l rantre sot nan promnad, se rantre nan kabann, manje
kann nan balkon.
Demen maten li leve.
L’ape promennen andedan an, an
pijama. Li pran kafe li, enpe fwi, epi
li mete mizik nan fonograf. L’ap jwe le
Concerto de Gregue. Li di moun yo se pou
ijyèn mantal.
Apre sa, li atable’l pou dejene. Li dekoupe kòpyèz.
Chak jou se konsa.
Bèlmè a menm ap gade koze sa a. Sèke, l’ap janbe twa (3) mwa. Li wè afè de lindemyèl la, zabèlbòk gen lè
dekrete yon pèmanans.
Li pa wè okenn imaj travay.
E li pa wè misye ap souke kò l tou.
Li tankou yon moun k’ap mande travay. Ak yon bouji nan men dwat, l’ap mande pou’l
jwenn travay la. Nan men goch, li gen
yon lòt bouji, l’ap mande yon lòt sen pou li pa jwenn travay.
Sèke, se pa yon eleman pwodiktif ditou. Mesye a pa pwodwi anyen. Se konsonmen sèlman l’ap konsonmen.
Madanm nan li menm, bèlmè a, se moun ki kwoke dyakout li
kote bra li ka rive Se de (2) kay yo li
genyen la. Se sa ki pou fè l viv ak
pitit li. E boutik koumanse ap voye
mande l lajan lèt evapore, lajan sik.
Ah! L’antre nan yon gwo refleksyon.
Lap mande eske li ka kontinye avèk protokòl Duc de Tonquel
l’al achte byen chè a.
Madanm nan wè li pa si antrave tankou l kwoke.
Li leve yon jou maten.
Li koule yon kafe. Epi li
desann. L’al wè kot lari fè kwen. Li rive katedral, l’al remèt Notre Dame koze
a. Lapenn yon fanm se pou tout. Lè’l fini li fè yon kout pye, l’al wè yon
komèsan ki te byen a mari li.
Lè l rive, l’ap di li ke Mina marye. Mesye a te nan nòs la
tou. Mesye a ap mande’l nouvèl li.
Madanm nan di, “Wi, Mina marye. Mari a la avèk mwen. Mwen byen kontan,
men alò, chak jou w’ap leve pou wè yon moun ki pa nan travay.”
Mesye a di, “Enben se konsa wi. Pitit la se yon pè gal li te manke pou l
grate. Men, fò yo fè bagay sa. Men lè yo pran yon chay met sou tèt yo. Chay la sot tonbe. Se pa sou zepòl pa yo non li tonbe, se sou
zepòl pa nou… Machè sa pou nou fè? Se pou m fè yon bagay pou ou la… Ba ou yon
kout men… O non de vye zanmi mwen, mari ou...
M pa ka kite w ak ladoba sa. Se
pa ke mwen bezwen moun non. Men, fò m fè
yon bagay pou ou machè…. Men, sa misye a
konn fè?”
Manman an di, “Wi, se
yon mèt.”
Mesye a di, “Ki afè
mèt sa? Ah! ou gen mèt-dam… mèt-chantè….
…..antouka, voye l ban mwen. Men…m gen yon
yon biwo la, ma wè sa l ka fè.”
Manman an monte vre.
Lè Zabèlbòk fin manje a midi, li di,
Manman: “Zabèl, m gen yon sipriz pou
ou wi!”
Mèt Zabèbòk:“Ah wi, lamère qu’est-ce que c’est?”
Manman: “Monchè, jodi a m’al katedral. M’al koze avèk Notre Dame… Ou konnen… Lè m fini,
m mache… yaya kò mwen. Epi
monchè, yon lide di mwen antre nan kay yon komèsan ki te zanmi mari m. Li te nan nòs ou wi. L’admire ou anpil. Lè m rive, l’ap mande nouvèl Mina. Mwen di
Ah! Mina ap fè bèl jèn marye.
L’ap mande m si Mina poko fè bèl maladi.
Mwen di, “ Ah non”. Epi nan koze,
l’ap mande pou ou. M di li ou trè byen,
men gason p’ap travay, kè pa kontan. Li
p’ap di ou sa. Li di m O Machè fò’m fè’w
repwoch la. M pa ta ka gen gwo komès sa
pou jan mwen te byen ak mari ou, pou
bofis twouve li p’ap travay… O! Gade m gen
yon biwo la, mwen bezwen yon moun pou met dèyè l… yon moun de konfyans. Jan nonm nan se yon nonm aktif, yon nonm
entelijan, ankouraje l non. Voye l ban mwen, pou l vin la non. Ou wè sa, ou fèt sou bèl zetwal papa. Zabèl, men sipriz sa m te gen pou ou. Ou fèt a kwaf wi.”
Mèt Zabèbòk:“Ah oui Je vois. Mais
moi aussi j’ai une surprise pour vous”
Manman: “Wi, sa li te ye?
Mèt Zabèbòk:“Enben, voila, m kwè fò ou wè yon doktè serye wi.”
Manman: “Poukisa?”
Mèt Zabèbòk:“Paske ou gen yon wou nan
machin ou ki pa mache. Kouman ou vle
sa? Pou ou desann lavil pou w’al chache
plas pou mwen nan yon komès? Mèt Zabèlbòk
Berachat travailler dans le commerce? Je
suis avocat, j’suis licensié en droit.
De plus, Je suis un homme politique.
J’ai mes fanatics. Je ne peux pas
faire pareille chose à la faculté, à mes condisciples, mes confrères. Que dira le batonnier de l’ordre des avocats? Que dira la cours de cassation? Je ne peus
pas profané le temple de Themis. Mes
confrères ne doivent même pas être au
courant de ces démarches. Mais, c’est
pas possible! Deplus, Je suis un homme
politique, le chef de l’état ne m’a pas encore appelé. Mais je ne peux pas forcer la mains de ces
gens. Mais l’appel viendra
inevitablement. Ils ne pourront plus
continuer à gouverner sans mes conseils, sans mes suggestions, sans mes
connaissances. Se pa posib sa. La mère, m’ap di ou yon bagay, gen yon etid sou avoka, fò m li sa pou ou wi. De plus, lè w gen yon dyaman nan men w, la mère, se pa
sèlman pou konnen ke ou gen yon dyaman non,
men fò w konn valè dyaman an. Fò
w konn kalite dyaman an. M’ap di ou yon
bagay, kounye a nenpòt lè ou bezwen m ou ka wè mwen. Men, à un moman de la durée, pou ou wè mwen,
menm ou menm, se gwo demach w’ap gen pou fè wi.”
Manman: “Se gwo afè papa. O! m pat konnen.”
Mèt Zabèbòk:“Oh non se sa. Il
fallait me consulter. Et ne pas
donner des coup d’épée dan l’eau. C’est
pa possible ah oh non!”
Manman: “Enben, eskize mwen.
M pat konnen.”
Jou manman an tande sa, li gen yon sèk tèt ki kenbe l, li
pa dòmi tout lannuit. Demen maten li
leve bonè. Li koule yon kafe, fwa sa,
avèk pwa pyant epi vèvenn. Li soti ak
yon boutèy dlo anba bra li. L’al dirèk
nan simityè sou tonm defen mari li. Li
rive, li bale, li wouze, li fè yon propte, li chita nan bout kavo a, li limen
yon ti balèn dis. Li di mari a, “Ou pa
ka vin lonje kò’w la non konsa. Ou wè
ah! Nou pran nan twa (3) rwa. Ou wè nan kisa nou ye. Se byen nou t’ap chache, n’al frape sou resif
sa a. Pou jan ou te renmen Mina, fò w
vin fè yon bagay pou nou monchè.”
Soti li soti devan kavo a,
l’ale. Li bay yon libera devan
chapèl la, devan gran kwa a, devan tonb inivèsèl… l’ap rele tout invizib. Paske l nan ka.
Bon! Li fè yon lide la a.
Li desann Kwabosal. Li pral wè
yon sè li kot papa: Manmzèl Sandrine…
Sa se yon fanm ki kanpe sou de (2) pye militè li. Lè sa ap pase bò kote w, chenn ni pandye,
zanno kreyòl li ap danse, mouchwa l an bandisyon mare sou tèt li. Lestomak li, w'a di de (2) pipirit k’a pral
pran vòl. Anba ti vant li ap danse. Si
on gason ou pa vire gade li, Ah! ou gen yon bagay ki pa mache tou. Se pou
w’al wè yon doktè serye.
Manmzèl Sandrine gen yon sipèb boutik Kwabosal. Afè’l ap mache. Lè manman Mina rive, li wè Sandrine chita
avèk plizyè lòt gran jipon. Se medam lè
y’ap salanbe yon moun, yo manyè monte wòb yo pou ka wè band bwode k’ap pèdi
lavi yo anba yon jipon.
Li parèt. Li di “O!”
Sandrine di, “O sè
mwen! O O! Kijan figi ou parèt kagou konsa? Ou sanble yon moun ki sot anba yon gwo
lafyèv. Vini non!”
Manman: “Non se pa lafyèv non m genyen.”
Sandrine: “Sa’w genyen!?”
Alò, li yon jan ap vire gade moun ki te la. Sandrine di,
Sandrine: “Ah non! ou mèt pale.
Moun sa yo se lestomak mwen… machè ou mèt pale. Se moun mwen.
Yo konnen se sè ou mwen ye… Sa li
ye? Ban mwen non!”
Manman: “Enben se yon bagay mwen te vin rakonte w.”
Sandrine: “Ban mwen!”
Manman: “Mwen te vin di ou kalvè n’ap monte anwo lakay avèk jenonm
ki mari Mina a.”
Sandrine: “Sa li ye!? He Hey! Men mwen.
Se pa Zabèlbòk? He Hey! Ah… ou konnen m sezi. Zabèlbòk k’ap fè nou monte kalvè jous ou
blije desann vin kote mwen. Ah… Ban m
moso! O O!”
Li rakonte Sandrine Zabèlbòk mande anraje. Li pa vle manje
ze ak janbon de (2) jou swivi. Y’achte
yon boutèy pafen pou li, li manke kraze l.
Li di se pa pafen konsa l' mete.
Li fè kòlè pou kalson y’al achete.
Se pa kalson awo.
Sandrine: “O O! Bon sè mwen, ou
pa konn sa m’ap mande ou? Eske se yon
zen ou vin ban mwen, oubyen se mande ou vin mande pou’m al ede nou wete chen
anraje sa nan mitan nou anwo a?”
Manman: “Enben machè, ou konnen, depi ou wè m desann vin kote w, se
lamen fòt.
PAUSE…………………….
Sandrine: “Bon, rele sa ou ban
m kat blanch . Ou pa bezwen fatige kò w.
Pran sa w bezwen nan boutik la la a. Pran yon liy ale lakay ou. Mwen menm, mwen pral moute pou m’al kòlte ak
Zabèlbòk. Paske, nou menm, nou pa konn
Zabèlbòk non. Haha… Zabelbòk mèt chita
tann mwen… Koulye a se f-i fi, n-i ni. Ou pa bezwen fatige kò w.”
Madanm nan monte vrèman.
Lè’l rive, li bay Mina nouvèl la.
Zabèlbòk, li menm, soti al pran de l’air nan apremidi.
Manmzèl Sandrine, li menm, l’abiye’l avèk tout jobolobosou
li.
L’abiye tankou kongo belizè.
Li chaje avèk braslè k’ap voye etensèl. Dwèt li chaje ak
bag... yon fanm kanpe. Li pran liy li, li monte.
Lè’l rive, sè a pa’t la.
Nyès li, Mina, resevwa li, mete’l
chita bò tab a manje a, mete vè ji’l kote li… pòch sigarèt li, l’ape tann Zabèlbòk k’ap pran de l’air sou
Champ de Mars.
Lè Zabèlbòk tounen, l’ap vini byen bwodè epi l’al frape sou
zo grann li. Janbe l janbe pòt la, se sou manmzèl Sandrine li
frape.
Mèt Zabèbòk:: “Quelle Surprise! Ou
bò isit?”.
Sandrine: “M te vin wè moun yo.”
Mèt Zabèbòk: “Ah oui?”
Sandrine: “Bonswa Zabèl.”.
Mèt Zabèbòk: “Alèkile, se konsa ou rele mwen. Ou pa rele m Mèt ankò?”
Sandrine: “Dekilakyèl de mèt m te ye avèk ou a? Oh! Ou marye ak nyès mwen. Ou ta gen yon endispozisyon la, m’ap fwote w, se Mèt pou m ta rele w ou tou?
Pran san w non, Zabèl…. O! sa ou te gentan gen la? …Zabèlbok?”
Mèt Zabèbòk: “Wi?”
Sandrine: “Koute non, se kote w, wi, mwen vini.”
Mèt Zabèbòk:“Hmm, ou te bezwen mwen regle yon bagay pou ou?”
Sandrine: “Ha Ha! depi ou gade mwen, ou wè m se yon kochon ki gen kont
grès pou kwit tèt mwen. Kalite mèt avoka
moun debyen ki gen nen nan figi yo m konnen, m ta gen yon bagay pou’m regle, epi se ou m ta vin pote l
bay regle?
Mèt Zabèbòk: “O! ou genlè ou rive tou pare?”
Sandrine: “M pa konn si w konn sa.
Ah! mwen rive tou limen menm! Paske
se ou, wi, ki mennen bò isi a. Ah! M vin mande w kòman w fè l Zabèlbòk?”
Mèt Zabèbòk: “Sa sa vle di: kòman m fè l?”
Sandrine: “Fò m vin mande w kòman ou fè l, Zabelbòk. Madanm nan marye w ak pitit li. Li louvri de bra pou l pran w. Ou rele sa, ou se yon FEF… Fèt e founi! Ou vin antre nan kay moun yo la. Madanm nan te konprann se te yon pwotektè yo
ta pral genyen. Se yon konkou yo t'ap
genyen… O O! Sa li ye ki parèt sou
yo? Se yon Kong nan maza, yon towo
gwonde, yon Matador Sipèb. O O!
Ou parèt sou yo avèk yon papa toudenkou, yon lwa brize ki pran
ou,… ki pa vle ale. M di kite m monte
avek enpe siwo si pou’m wè si m’a vin desann lwa sa a.
Paske…. moun yo pa konnen w Zabèlbòk. Yo pa konnen w... Mwen menm, m konnen w. … Ou konnen m
tou.
Mwen ak ou se kabrit tomazo
Menm plim menm plimay.
Pase pran m, m’a pase rele’w
Alò, mwen m vin koresponn avèk ou.
M pa ka konprann. De (2) malerèz pezib konsa... moun yo lakay
yo. Pou w soti, ou bezwen estwopye yo.
O! Hey!!!
Ah, se pa vre sa.
Sa pa gen dwa fèt.
Fò mwen menm, Alexandrine, fiks pou lavi, rès pou tè, pa ta
la pou ta pèmèt ou fè moun yo de bagay konsa a. Oh non! Ah non!
Zabèlbòk.
Dabò Mwen tande se nan kabann sèlman ou vle rete. Tanzantan se rale pitit la nan kabannn. …Sa ou konn fè a. …Sa w ou vle fè a, Ah!
ou pa ka mete’l sou kat vizit ou.
Ala yon nòs ki vin pou moun yo papa!
Ala yon rigwaz moun yo al achte, lè y’al chache bag sa! O O!
M pa konn sa’k genyen, bagay sa ap kouri nan tout lari a. O!
Pa w la, gen lè se an dyaman li fèt, pou moun oblije ap peye
l chè konsa.
O O! Non! Zabèlbòk, li pa bon.
Atò, men sa m vin di’w. ...Mwen vin pale w.
Mwen p’ap vin nan chire pit ak ou non!
M pa vin nan fè lanmou benè ak ou.
M vin di’w aswè a, m’ap domi isi a, kay moun yo, paske yo nan ka. Men, m p’ap dòmi ak ou.
Alò monchè, degaje w.
Bay dèyè w de (2) tap. Pran de
(2) moso bagay ou genyen anwo a. Eskize se
lizay. Vire do w pou bay moun yo kay yo.
Paske m pa ta bezwen
pou m soti nan lari a deyò a pou m al eksplike m ak ou.
Paske sa’m ta ka degrennen ba ou. E se bagay ou konnen. Pantalon’w ta tonbe sou ou… san ou pa
deboukle sentiwon w.
Mèt Zabèbòk: “Mai alors, je ne comprends rien la. Je voudrais enfin demandé a Mina. Comment, vous êtes d’accord avek ces pedoirives? Vous avez donnez mandat à madame votre
tante?”
Mina: “Ah! Moi je ne sais
pas. Je suis entièrement d’accord avec
ma tante. Tu ne veuz rien faire. Tu veux tout le temps rester dans le lit. Manman a trouvé un travaille pour toi, tu as dis je suis avocat, je suis un homme
politique….”
Sandrine: “Men yon lòt bagay ankò Zabèlbòk. Se mechanste!
Ou konnen mo politik sa mennen twòp moun twò lwen,
monchè.
Se pa isi a pou ap vin di bagay sa a.
Si se sou ou yo t'ap vin dappiyanp, zafè ou!
Men y’ap vin pran malerèz yo, pou y’al di, “Ki koulè rad ki te sou ou lè ou t’ap disa?,
konbyen fwa ou te di sa?, Kilè l te ye
lè ou t’ap disa? Poukisa yo pa vin di ke
ou t’ap di sa?”
Ou konn kijan bagay la ye… W’ap mòde men k’ap ba ou
manje. Se mechanste Zabèlbòk! Non non, li pa bon! O!
Apa ke ou vle rete nan kabann sèlman, mwen tande ou fin
anraje paske yo ba ou ze ak janbon de (2) jou swivi.
Zabelbòk, ou t’ap manje asye, kounye a y’ap ba ou gonbo nan
asyèt pòslèn, ou di gonbo a twò di. Fò w
repase w tou Zabèlbòk! Ah non! li pa bon monchè!
M tande, se bon pou moun yo, moun yo al achte pafen pou ba ou pou fèt ou. O!
Mwen, m konnen se Vapmenni ou te konn mete sou ou. Si se pa’t granmesi madan Gano, ki lòdè ou
ta konnen? O!
M tande, non! m pito ri koze sa. Ya pral achte kalson pou ou. …. Yo pote Fruit
de Loom. Lè’l vini, ou rete pou w toufe,
paske se kalson awo ou mete. Mwen, m te
konn al kay marenn ou dèyè Lise Zabèlbòk.
M toujou wè w, kalson ou fèt …
kalson ti sak!… ki fèt avèk ansyen sak farin Roi du Nord!.” Ou toujou gen yon lyon sou kwis ou. Nan ki kalson
awo ou te konn ye a? Ban m repo non Zabèlbòk!
Ou jous ap pale pou diven tou, m tande. Mwen m konnen ou nan
goudrin amabi! W’ap pran chenn sou moun
poutèt diven. Ah non! Se bon pou yo! Monchè, gade non…..
Mèt Zabèbòk: “Ah oui je vois, c’est une conspiration. Je me suis trompé.”
Sandrine: “Mè
wi! Gade gwo mo ou gen nan bouch
ou: Je m suis trompé. Se moun yo ki twonpe. Bon, sa ou te gentan ye konsa pou je-m’suis-trompe? Se yon pakèt afè moun yo jwenn? Si
zandolit te bon vyann konsa, li ta va ap promennen sou tout lantouray pou nenpòt timoun gen dwa lonje men pran li?
Li ta va al chita
nan mitan Dòbawoti tou mache
anba.
Ban m repo non zabèlbòk…
Ou konn sa’k rive moun yo? Yo sote sou ou, ou pantan sou yo,
enpi ou twouve w andedan kay yo mèt e Senyè.
O!
Sa’k rive yo, lè moun pral achte kochon nan pon, se trè byen
wi. Men lè’w rive, fò w mande moun ki
konnen pou’w pa al achte kochon vyann nan gen grenn. Men sa’k rive yo.
Yo tande Mèt Zabèlbòk, yo konprann se yon bagay serye. Paske… yo abitye wè mèt avoka moun de byen.
Yo pa konnen vakabon abiye pi rèd pase vakabon m’ap wè toulejou kwabosal yo. E
nanpwen priyè non… pou chase vakabon.
Gen priyè pou chase malentespri. Vakabon, se an vakabon pou w mete w
avèk li pou w boule ak li.
Atò, monche gade, twòp pale, twòp koze kremòl. Ranje kò w pou ou bay moun yo andedan kay yo.”
PAUSE……………………….
Mèt Zabèbòk: “Ah oui je vois, je
me suis trompé. Je ne suis pas chez
moi.”
Sandrine: “Gade lè ou wè ou pa
lakay ou.”
E si ou te rete, de (2) ti kay moun yo genyen an , ou t'ap vann sa nan fay minit (five minutes). Se
devan katedral Mina ak manman li ta parèt, yon men devan yon men dèyè. Si se pa yon kwi yo ta gen nan men yo ap lonje
pou mande charite. Ah non monchè… Sa pa
ta gen dwa fèt tou. …M la Hmm.”
Mèt Zabèbòk: “Ah wi, vous avez bien plede la cause.”
Sandrine: “Se pa pou di mwen plede kòz la non. Se pou w di mwen genyen kòz la. Ou te konprann pou moun plede kòz, fò se an
Franse. Ou pa’t konnen Kwabosal tap monte
sou ou vin plede kòz li nan Kreyòl.
Paske… mwen menm pa gen kont ak okenn lang. Kreyòl la se lang mwen, m konn pale li. E kreyòl pale, Kreyòl konprann.
…..Ak tout sitwon ou mete bò bouch ou a. …M konn poukisa ou met sitwon an bò bouch ou
a wi.
W’ape met Franse sirèt la wi. …Se pou ou ka lonje yon bwa long bay
moun. Pou’w pete moun. Non! Mwen, menm bon madigra pa fè m pè, Zabèlbòk,
se pa ti madigra masil tankou ou ki ta
fè m pè. ….Ah non! Ranmase ou. Sa pa gen dwa fèt.”
Mèt Zabèbòk: “Ah bon je vois. Mais alors je comprends, trahi par ma femme
puisque Mina est d’accord. Je vais luis
demandé encore une dernière fois. Mina,
c’est un affair entendu. Vous ête
d’accord avec ma matante?”
Mina: “Ah moi je ne sais pas.
Mais je suis entièrement d’accord avec matante. Matante a raison mezanmi. Tu manques dega a manman tu ne veux pa
travailler. Non, non, non, je suis
d’accord…”
Sandrine: “Men kijan pou l pa
ta dakò a? Gen lè ou konprann m’ap vin
antre nan won san baton. Madanm nan se
sè m. Se bon jan sè m wi li ye. Ase betize non Zabèlbòk!”
Mina: “Antouka, moi je
prendre le travaille. Mai je ne vais pas
prendre le travaille pas nourir un homme non.
Sandrine: “Pe la non pitit!
Mina, sa ou genyen nan kò ou? Ki
fanm nan ras nou ou konn wè k’ al pran travay pou nouri yon gason? …Pou yon gason ta vini pou nou nouri li, ki
kalite gason sa ta ye? Ou pa konnen ou
se yon bèl fanm? Yo pa di w ou sanble
mwen? Pou yon gason ta tyoula matante ou
Alexandrine, pou yon gason ta tyoula’w, fòk gason sa ta gen tout founiti klasik
li sou li wi. Ou wè gason la ki pou
tyoula fanm? …..Zabèlbòk, monchè, ale
pran de (2) moso bagay ou yo, pou bay moun yo kay yo. M pa janm tande zwazo sot nan bwa vin kale
pijon nan kalòj li.
Degaje w papa. Pou’m
pa bezwen di sa m pa dwe di.”
Mèt Zabèbòk: “Bon je vais prendre
mes affaires. Vous avez byen raison.
Parce que le domicile du mari c’est le domicile de la femme. Je vais louer ma maison.”
Sandrine: “Ah! afè de “ma
femme’ nan, ou pa bezwen pale de bagay
konsa. Se bagay ou wè nan liv. Pou yon moun gen “ma femme”, fò w loje l , fò
w, biye l, fò’w bal manje. Si yon
preskripsyon rive, se pou ou kouri nan fanmasi.
Ou ka fè sa? La marine pa metye w
Zabèlbòk? ….Ale pran bagay ou yo.”
Zabelbòk monte.
L’ale. Li pran de (2) malèt. Li ouvri yon lamwa. Li foure sa l te gen pou l foure ladan li. Li pran yon sak. Li plen li.
Li desann, li vin lage l devan
tab la kote Sandrine chita a.
Sandrine di, “ Hmm,
sa pa pi mal. Ou pa’t vini ak
sa. Si ou te mete w yon jan pou viv, ou
ta manje grenn je moun yo. Men, ou soti
pito pou dechèpiye yo.”
Mèt Zabèbòk: “Ah wi, bon je
vois. Je voudrais quand mème saluer la mère,
pour prendre conger.”
Sandrine: “Madanm nan pa la.
L’al wè yon komè li ki fè yon endisposizyon. Lè l’a vini, n’a di l w‘ale. Pou nou pa ta di’l sa. Se tèt chaje madanm nan k’ ale la a. Se koulye a ou bezwen salye l? Ou pase tout tan an la. Ou pa respekte li. …Ou pa ka respekte moun, ou pa respekte tèt
ou.”
Mèt Zabèbòk: “Comment, je ne me respecte pas?”
Sandrine: “Ou pa respekte tèt ou. Ou vin chita sou kont de (2) fanm
pou ba w manje, pou biye w, pou loje w… Se kijan ou respekte moun nan? Ase betize non Zabèlbòk! …W’ap vin di, “je vais louer ma maison.” …Madanm nan ta pran pitit li pou l voye lakay
ou al mouri grangou.
Yo ta bat chalbarik dèyè madanm sa! Yo ta di li pa bezwen
pitit la.
Gen lè ou konn wè chen ap chache zo devan pot tayè. Se devan pòt bouche chen chache zo.
Pran san w non zabèlbòk
…Twòp pale papa! Koulye a se
dènye rèl pou leve kò a… dènye kout siwèl
pou wete de brik nan tonm nan pou yo ka foure sèkèy la. Nanpwen pale anpil ankò. Pran bagay ou yo.”
Mèt Zabèbòk: “Bon alors, Mina on a eu quelques souvenirs ansanm…”
Sandrine: “Ah! Bay pitit la repo non… ! Souvni?
Yon jenn timoun tankou Mina, byen kanpe, ki gen tout nannan l sou
li. Ou ta gen souvni kabann avèk li, se jodi l vole nan kolèt ou la, li pa kite w soti.
Hey! Ou pa konn fè sa Zabèlbòk, ou pa du metye.”,
Mèt Zabèbòk: “Antouka, je nai que des félisitations a vous faire.”
Sandrine: “M pa bezwen felisitasyon'w papa! Sa m ta bezwen ou fè koulye
a, w’ap vire do ou prale a. M ta renmen
a pati demen, ou kòmanse wete bout kòd sal nan kou pitit la.”
Mèt Zabèbòk: “Qu’est ce que sa
veut dire?”
Sandrine: “Pou kòmanse fè divòs
la! Ah!
Se pou ou fè divòs la. …..Sa li
bezwen ankò? Pè beni li, klòch sonnen,
ofisye eta sivil wete chapo devan l, lasosyete bo l. Li pa bezwen anyen ankò papa! Li bezwen yon nonm pou migrèn pa tchwe l sou
kont manman li. Pou li ka gen yon nonm ki di li: men yon kado mwen ba ou pou
bay manman w. Tout fanm renmen sa. Ou menm menm menm, ou chita se makou y’ap swen pou al jwenn mimi
sou chandmas. Ou konprann koze a pa rive
jous isi?”
Mèt Zabèbòk: “Ah bon, je
vois. Alors Je vais mettre mes affaire
dehors. Je vais me retirer.”
Zabèlbòk pran de (2) malèt yo. Sandrine pran yon krich, li swiv li.
Li tounen. Li vin
pran sak la.
Pandan li deyò a.
Sandrine prezante krich la kat
(4) fasad. Li di, “ Woy! sa m pa wè
yo, mennen manje ranje sa ale, makwali
sa, twa (3) degout sa, pichon sa, madichon sa, giyon sa. Mennen sa ale lwen. Pou l bliye kay bò isi yo. Mennen l ale. Tounen l nan patiraj li.”
Mwen menm, m te kanpe anfas la. M’ap gade sa.
Mwen rale kat pilouz mwen an nan pòch mwen.
Mwen di, “Mèt Zabèlbòk Berachat, pèdi match la.”
Finisman…………………………….
Haitian Creole ↔ English Reference, Look up Haitian Creole and English Words
